Achtergronden van het Plakkaat

Enkele momenten uit de voorgeschiedenis tot het Placcaat van Verlatinghe van 26 juli 1581, waarin de Koning van Spanje wordt afgezworen.

Ten behoeve van allerlei toepassingen is het van belang om enkele delen uit de geschiedenis van de vorming van de Republiek der Verenigde Nederlanden uiteen te zetten. De vrijheidsstrijd om Nederlands onafhankelijkheid tegen het kennelijk niet onoverwinnelijke Spanje is een bron van inspiratie voor vele schrijvers en componisten. Het bevat heroïsche elementen en de volharding van de Nederlanders is ook buiten Nederland niet onopgemerkt gebleven. Ons streven naar de verheffing van 26 juli tot nationale feestdag zal tegen de achtergrond van de internationale belangstelling voor de Nederlandse vrijheidsstrijd zeker erkenning vinden. Grote schrijvers als Goethe en Schiller hebben episoden uit onze strijd tot thema gemaakt van toneelstukken. Verdi heeft er een van zijn grootste opera’s aan gewijd. Beethoven heeft het lot van Graaf Egmont getoonzet. Het is opvallend overigens dat de vroegste geschiedenis van de Nederlandse vrijheidsstrijd in België tot meer aandacht leidt voor de uitvoering van de theaterstukken van Goethe, Schiller en Verdi dan in Nederland. Het ware te wensen dat op 26 juli jaarlijks in Nederland afwisselend de opera van Verdi en het toneelstuk van Schiller op de planken wordt gebracht.

Het is niet eenvoudig om een begin van die geschiedenis aan te geven. Het is ook niet gemakkelijk om een moment aan te wijzen waarop de onafhankelijkheidsstrijd is begonnen. De Nederlandse rebellie tegen de landsheer laten we in het algemeen beginnen met de Slag bij Heiligerlee van 1568. Er zijn ook argumenten aan te voeren voor een begin in 1567 bij de Slag bij Dalhem. Maar er zijn ook stemmen die zeggen dat de afzwering van 26 juli 1581 het begin van de Nederlandse opstand markeert. Er is dan geen sprake van een tachtigjarige oorlog maar van een, mede gelet op het Twaalfjarig Bestand, een vijfenvijftigjarige oorlog.

Twee gebeurtenissen aan de Spaanse zijde hebben de afloop van de oorlog in sterke mate beïnvloed. Spanje had voortdurend te strijden tegen de Osmanen. Weliswaar heeft het in de Slag bij Lepanto (1571) daarvan gewonnen, doch de dreiging bleef voortduren omdat de Osmanen zich snel wisten te herstellen. Belangrijker lijkt het nagenoeg dichtdraaien van de kredietkraan door het Bankiershuis Fugger in 1575. Dat leidde ondermeer tot het Spaanse staatsbankroet van dat jaar, waardoor de troepen in de Nederlanden niet konden worden betaald. De Spaanse agent die de kredietverlening moest regelen sprak in 1576 de dramatische woorden dat indien de Fuggers de kredietverlening volledig zouden stoppen de Nederlanden voor de Spaanse Kroon verloren zouden gaan. (Zie Ehrenberg, Das Zeitalter der Fugger, Deel 1, blz 180,). Dat leidde uiteindelijk tot de Spaanse furie van 1577. Het heeft de krijgslust in de Nederlandse gewesten aangewakkerd.

We kiezen als beginmoment de aankomst van de Hertog van Alva als landvoogd in de Nederlanden in 1567. Hij had de opdracht om de bedoelingen van Philips II met de Nederlanden uit te voeren, de beeldenstormers (iconoclastici) te bestraffen en het centrale gezag te herstellen. Aan het hof in Spanje had zijn zoon, kroonprins Don Carlos op deze positie geaasd. Hij was kennelijk onder de indruk geraakt van de sfeer van vrijheid die in de Nederlanden ging heersen. Zijn vader achtte hem niet geschikt. Hij zou niet krachtig genoeg zijn. Dat is het thema van het treurspel van Friedrich von Schiller en daarop is weer de opera Don Carlos van Verdi gebaseerd. Het treurspel van Schiller wordt in Nederland zelden op de planken gebracht. In 2016 werd het stuk in een productie van de toneelschuur uitgevoerd. In Duitsland wordt het drama vaker uitgevoerd. Als ‘Hörbuch’ is het te beluisteren via https://librivox.org/don-carlos-infant-von-spanien-by-friedrich-von-schiller/
De opera van Verdi is in zijn geheel en ook in fragmenten te vinden op youtube. Het dramatische fragment van de auto-da-fe in Valladolid is:

Don Carlos voelt aan dat zijn vader hem niet als landvoogd naar de Nederlandse gewesten wil laten gaan en trekt zijn zwaard tegen zijn vader. De grote Duitse geschiedkundige Leopold von Ranke heeft in een uitgebreid essay verslag gedaan van zijn onderzoek naar het lot en de uiteindelijke dood van Don Carlos. In het treurspel van Schiller en in de opera van Verdi komt een scène voor waarin een delegatie van vertegenwoordigers uit Vlaanderen en Brabant de Koning verzoekt om meer vrijheid. In de opera is het Don Carlos die de afgevaardigden de toegang tot de Koning bewerkstelligt en hen aanmoedigt op te komen voor de belangen van de inwoners van de Noordelijke provincies. De Koning wijst hun vorderingen direct af (zoals te zien in het hiervoor genoemde dramatische fragment van de auto-da-fe in Valladolid).

Beethoven werd geïnspireerd door de moed en volharding van de graven van Egmont en Hoorne. Hij schreef een ouverture die de naam Egmont draagt.

De ouverture was ooit het officieuze volkslied van de Hongaarse opstandelingen van 1956. In 2009 werd de ouverture gespeeld in het herdenkingsconcert in Dresden ter gelegenheid van de twintigste verjaardag van de opstand in Oost-Duitsland.
De ouverture is geschreven in opdracht van het Hofburg theater in Wenen ten behoeve van de opvoering van het treurspel Egmont van Goethe in 1809. Dat treurspel is te raadplegen via:
https://de.m.wikipedia.org/wiki/Egmont_(Goethe)
Het bekende citaat ‘Himmelhoch jauchsend, zum Tode betrübt’ komt uit dit treurspel.